De rol van religie in de oorlog tussen Israël en de Palestijnen
In het Israëlisch-Palestijns conflict spelen nationalisme, geloof en identiteit een belangrijke rol. Religiewetenschappers Joas Wagemakers, Eric Ottenheijm en Lucien van Liere gaan in op de specifieke rol van religie. Want tot in hoeverre is dit een religieus conflict?
Religie vanuit de wetenschap bekeken
Het is belangrijk om de rol van religie vanuit wetenschappelijk perspectief te belichten, benadrukt Lucien van Liere. Hij doceert en publiceert over de rol van religies in de context van gewelddadige conflicten. “Als wetenschappers kunnen we taal, symboliek en betekenis bestuderen en analyseren zonder meteen een moreel oordeel te vellen of een politieke positie in te nemen. Omdat mensen vaak scherpe oordelen hebben over zowel religie als geweld is een genuanceerde, nuchtere, misschien wel ‘droge’ analyse van groot belang. Hierdoor laat je je niet meeslepen door de morele of politieke waan van de dag.”
Het conflict als geheel kun je fundamenteel als een botsing van identiteiten zien.
Wel of geen religieus conflict
Of je de oorlog in Israël en de Palestijnen een religieus conflict kunt noemen, is maar de vraag. Joas Wagemakers is gespecialiseerd in de geschiedenis van de islam en werkt momenteel aan een boek over Hamas. “Het conflict als geheel kun je naar mijn idee fundamenteel als een botsing van identiteiten zien. Die krijgen vooral gestalte in de nationale zin van het woord, maar kunnen versterkt worden door er religie bij te betrekken. Dit betekent dat de religieuze dimensie wel degelijk bestaat, maar voor veel betrokkenen geen primaire rol speelt.”
De rol van religie moet daarom ook niet worden overdreven, zegt Wagemakers. “Er wordt nogal eens gedacht dat religieuze factoren verantwoordelijk zijn voor een soort eeuwigdurende strijd tussen volken, maar ze kunnen op zichzelf heel flexibel zijn en spelen bovendien vaak niet zo’n prominente rol als mensen soms denken.”
Van Liere kan zich daarin vinden: “Religie kun je zien als een puzzelstukje dat naast andere puzzelstukjes, zoals nationalisme en perspectieven op de geschiedenis, de identiteit van mensen bepaalt. Je kunt dit stukje niet isoleren en wegnemen zonder dat het geheel van de puzzel verandert.”
Verschillende Joodse visies op de staat Israël
Eric Ottenheijm houdt zich bezig met interreligieuze verhoudingen en de manier waarop christendom en rabbijns jodendom ontstonden. “Joods-zijn is eerst en bovenal onderdeel uitmaken van een volk, dat wil zeggen, een etniciteit. Religie is een deel van die etniciteit, en zelfs voor niet-religieuze Joden een erkend onderdeel van wie ze zijn: het omvat immers de collectieve herinnering van het Joodse volk. Maar de religieuze visies op het Land (Israël), en daarmee indirect op het conflict, zijn zo uiteenlopend, dat ze niet onder één noemer zijn te vangen.Naast de staat Israel binnen de 'groene lijn' van 1948 behelst ‘het Land’ voor deze groepen tevens de sinds 1967 bezette gebieden van Judea en Samaria.”
Iedere groep heeft zijn eigen verhouding tot het geloof, legt Ottenheijm uit. “Voor Joods religieuze settlers (kolonisten) op de Westbank is bijvoorbeeld het messianisme van groot belang. Dat wil zeggen het geloof dat het bewonen van het Land de verlossing niet alleen mogelijk maakt maar zelfs bespoedigt. Voor hen is het opgeven daarvan, niet minder dan het loslaten van de droom van verlossing.”
Religieuze begrippen ingezet door politici
Op dit moment zie je dat het Jodendom in de politiek vooral gebruikt kan worden om juist de meer orthodoxe Joden tegemoet te komen en zo voor electorale winst te zorgen, ziet Van Liere. “Zo gebruiken sommige politici voorbeelden uit TeNaCH (de Hebreeuwse bijbel) en vergelijken Hamas met Amalek, de vijand van Israël uit de joodse geschriften. Hierdoor worden scherpe tegenstellingen gecreëerd en de boodschap gegeven dat het vernietigen of verdrijven van ‘vijanden’ een betere oplossing zou zijn dan vredesonderhandelingen.”
Hamas en islam
“Aan de andere kant van het conflict claimt Hamas de islam vooral als propagandamiddel”, vervolgt Van Liere. “Het gaat vooral om land en de controle daarover. Hamas gebruikt dan ook vooral de retoriek van het lijden van het Palestijnse volk en doet vandaaruit een beroep op de moslimgemeenschap voor solidariteit.”
Dat politiek en geloof binnen Hamas hand in hand gaan, ziet ook Wagemakers. “Hamas is geworteld in de Moslimbroederschap, een activistische, populistische, soennitische organisatie die weinig doet met doctrinaire details, maar zich juist heel erg richt op maatschappelijk en politiek activisme. Dit past binnen het islamisme, de stroming binnen de islam waarvan de aanhangers geloven dat de islam niet alleen een religie is van doctrines, teksten, rituelen, gemeenschap en liefdadigheid, maar ook een politiek- en maatschappelijk-relevante ideologie. Hamas valt binnen deze definitie.”
Als wetenschappers kunnen we taal, symboliek en betekenis bestuderen en analyseren zonder meteen een moreel oordeel te vellen of een politieke positie in te nemen.
Toename van islamofobie en antisemitisme
Ondertussen neemt in het Westen de haat tegen Joden en moslims toe, blijkt uit recent onderzoek. Antisemitisme en islamofobie worden vaker gemeld. Op de vraag wat antisemitisme is, antwoordt van Liere: “De term heeft betrekking op het politiek, economisch, en religieus uitsluiten van Joden en het Jodendom. Antisemitisme appelleert aan een duistere geschiedenis van geweld, van de Spaanse pogroms van 1391 tot aan de Russische pogroms, de Shoah en allerhande actuele complottheorieën.”
“Voor Palestina zijn en je zorgen maken over deze oorlog, kan zich uiten in felle kritiek op het Israëlische beleid, zonder antisemitisch te zijn. Maar er zijn twee situaties waarin dit misgaat: Wanneer de politieke agressie van Israël wordt gezien als een wezenskenmerk van Joden. En ook wanneer Israëliërs iedere vorm van kritiek willen pareren met het woord ‘antisemitisch’ waardoor posities slechts verharden.”
Dat is iets waar de religieonderzoekers het over eens zijn: deze oorlog is zoveel ingewikkelder dan mensen denken. Zo besluit Ottenheijm: “Wie denkt dat hij of zij de oplossing in handen heeft, maakt al snel deel uit van het probleem.”
Joas Wagemakers is universitair hoofddocent Islam en Arabisch aan de Universiteit Utrecht en wetenschappelijk directeur van NISIS. Hij is geïnteresseerd in de intellectuele geschiedenis van de hedendaagse islam in de moderne Arabische wereld, met een focus op het politieke denken onder islamisten.
Wagemakers maakt in zijn werk altijd gebruik van Arabische primaire (en secundaire) bronnen en zet zich ook in om een aantal daarvan in het Engels te vertalen, om ze zo voor een breder publiek toegankelijk te maken. Zijn onderzoek heeft zich toegespitst op het salafisme en in het bijzonder de salafi-ideologie, de Moslimbroederschap, burgerschap, vrouwenrechten de rechten van sjiieten in Saoedi-Arabië en op Hamas.
Eric Ottenheijm is universitair hoofddocent Religiewetenschap aan de Universiteit Utrecht. Zijn primaire interesse is gelegen in de wijze waarop christendom en rabbijns jodendom ontstonden in onderlinge uitwisseling en polemiek, en in de context van Romeinse Imperiale politiek en Grieks-Romeinse cultuur en filosofie. Verder richt Ottenheijm zich op meer contemporaine kwesties in de relatie tussen religies en de samenleving, in het bijzonder interreligieuze verhoudingen.
Lucien van Liere is universitair hoofddocent religiewetenschap. Zijn onderzoek spitst zich toe op het bestuderen van zogenaamd ‘religieus geweld’. Hij onderzoekt de brede context waarin geweld wordt gepleegd en gerechtvaardigd. Religieuze overtuigingen kunnen een significante invloed hebben op het verloop van een conflict. Aan de hand van verschillende modellen bestudeert Van Liere hoe geweld in brede sociaal-religieuze contexten wordt gerechtvaardigd en hoe geweldpleging samenhangt met ideeën over gelijkheid, autoriteit en rechtvaardigheid. Hierdoor ontstaat een begrip van religieus geweld op het snijvlak van religieus taalgebruik en communicatie enerzijds en religieuze gemeenschapsvorming anderzijds.
